Συνέντευξη στη Δήμητρα Διδαγγέλου, Δημοσιογράφο – Ψυχολόγο, MSc Ψυχολογία & Μ.Μ.Ε.
Η Μαρία είναι 38 χρονών και ζει στην Αθήνα. Ξυπνά καθημερινά στις 6.30 το πρωί, για να ετοιμάσει τα παιδιά για το σχολείο, πηγαίνει στη δουλειά της. Εκεί κατακλύζεται από emails, τηλεφωνήματα, πελάτες που ζητούν την τέλεια εξυπηρέτηση, έναν προϊστάμενο που έχει όλο και περισσότερες απαιτήσεις, ενώ έχει δει το μισθό της να μειώνεται. Το απόγευμα επιστρέφει στο σπίτι της, για να προετοιμάσει τα παιδιά για το σχολείο, να κάνει τις δουλειές στο σπίτι και να ετοιμάσει το βραδινό φαγητό. Ενδιάμεσα, ανταλλάσσει κάποιες κουβέντες – κυρίως για οικονομικά ζητήματα, του σπιτιού ή για τα παιδιά- με το σύζυγό της, ο οποίος ακολουθεί παρόμοιο ρυθμό. Κάπως έτσι είναι η καθημερινότητά της. Η Μαρία υποφέρει για χρόνια από πονοκεφάλους, στομαχικές διαταραχές και πρόσφατα της χτύπησαν την πόρτα οι κρίσεις πανικού.
Η Μαρία είναι μια αρκετά συνηθισμένη περίπτωση σύγχρονου ανθρώπου. Αν δεν έχουμε οι ίδιοι παρόμοια εμπειρία, έχουμε ή κάποιον γνωστό που μας τη θυμίζει ή η δική μας καθημερινότητα έχει διαφορές στα πρόσωπα ή τις καταστάσεις, αλλά τον ίδιο ρυθμό.
Η πρόοδος που έχει κάνει ο άνθρωπος στην ποιότητα της ζωής του και τον υλικό τομέα είναι αδιαμφισβήτητη. Το ερώτημα είναι: είναι έτοιμος ο οργανισμός του να ανταπεξέλθει σε αυτές τις αλλαγές;
Υπάρχουν ολοένα και περισσότερες ενδείξεις ότι το άγχος θα είναι η νέα μάστιγα της εποχής μας. Η υπεύθυνη του προγράμματος FightStress – Εκπαίδευση Διαχείρισης Άγχους, Ελένη Ταρναρά απαντά σε πολύ καίρια ερωτήματα πάνω σ’ αυτό το ζήτημα που μας απασχολεί έντονα.
– Τα τελευταία χρόνια γίνεται ολοένα και πιο συχνά λόγος για αύξηση του στρες και των συμπτωμάτων του στο σύγχρονο άνθρωπο. Σε κάθε εποχή, όμως, υπήρχαν στρεσογόνοι παράγοντες. Τι συμβαίνει σήμερα σε σχέση με άλλες εποχές; Είναι διαφορετικές οι μορφές του στρες;
Το βρίσκω πολύ εύλογο ν’ αναρωτιόμαστε πώς και γιατί φαίνεται να επηρεάζεται τόσο πολύ ο σύγχρονος άνθρωπος από το στρες. Εξάλλου, αν ανατρέξουμε στην μέχρι τώρα ιστορία της ανθρωπότητας δεν μπορούμε να πούμε και ότι τότε τα πράγματα ήταν καλύτερα…Λιμοί, επιδημίες, ατέλειωτοι πόλεμοι ή ο φόβος του διαβόλου ή της θρησκευτικής “αιώνιας καταδίκης” στο Μεσαίωνα- ήταν καταστάσεις εκ των πραγμάτων πιο στρεσογόνες από όσες ζει σήμερα ο σύγχρονος άνθρωπος. Μία απάντηση στο ερώτημα που μου θέσατε έρχεται αν αναλογιστούμε ότι -εξελικτικά και βιολογικά- το ανθρώπινο είδος δεν “σχεδιάστηκε” ποτέ για να ζει μέσα σε ένα τόσο περίπλοκο, μοντέρνο και γεμάτο απαιτήσεις περιβάλλον. Περιβαλλόμαστε από θορύβους, ανθρώπους, διορίες, τεχνολογία, υπολογιστές, κινητά τηλέφωνα και εκατοντάδες άλλες απαιτήσεις και πιέσεις. Ενώ εργαζόμαστε, απαντάμε σε τηλέφωνα -emails, στέλνουμε fax, γράφουμε κείμενα, κάνουμε υπολογισμούς. Γυμναζόμαστε λιγότερο, τρεφόμαστε λιγότερο, αλλάζουμε συχνά εργασιακό περιβάλλον. Πολλοί από εμάς έχουμε πολλά πράγματα να κάνουμε και ομολογουμένως πολύ λίγο χρόνο για να τα κάνουμε. Όλα τα παραπάνω μπορεί να αποτελούν στοιχεία μίας κλασσικής ημέρας ενός μέσου ανθρώπου. Τώρα, από μόνα τους αυτά, μπορεί να πει κάποιος πως με τίποτα δεν μπορούν να συγκριθούν με τις κακουχίες των παλαιότερων γενεών. Εδώ όμως, για εμένα, βρίσκεται η καρδιά του προβλήματος. Εμείς, οι σύγχρονοι άνθρωποι, στην προσπάθεια μας να “εξατομικευτούμε” κάναμε τέτοια χρήση της ανεξαρτησίας μας στοχεύοντας στο να είμαστε ο απόλυτος κυρίαρχος της ζωής μας και των επιλογών μας, ώστε απομακρυνθήκαμε από τα αντίστοιχα “δίκτυα υποστήριξης” που υπήρχαν παλαιότερα, όπως την ευρύτερη οικογένεια (όχι μόνο γονείς αλλά και μακρινοί θείοι/ξαδέρφια), γείτονες και γειτονιές, Κάπως έτσι, μπορούμε να πούμε πως ένα νέο είδος “κοινωνικού όντος” δημιουργήθηκε. Ένα “κοινωνικό ον” που, χρειάζεται να είναι πειθαρχημένο και υπάκουο στις κοινωνικές επιταγές, αλλά ταυτόχρονα αναγκάζεται να σηκώσει το βάρος της ανεξαρτησίας του, δηλαδή ν’ αποφασίζει και να ενεργεί μόνο του για τον εαυτό του, μέσα σε όλη την θύελλα των απρόβλεπτων καταστάσεων γύρω του. Όλο αυτό είχε σαν αποτέλεσμα το πιο ελεύθερο, εν τούτοις πιο ευάλωτο “Εγώ”, να έχει πάρει τη θέση του χθεσινού “Εμείς”, που ήταν μεν πιο περιοριστικό, αλλά ταυτόχρονα πολύ πιο καθησυχαστικό.
– Ποιοι είναι οι κυριότεροι παράγοντες που προκαλούν στρες στο σημερινό άνθρωπο;
Αρχικά είναι χρήσιμο να καταλάβουμε ότι το στρες είναι μία αντίδραση του σώματός μας που συμβαίνει όταν το σώμα μας και το μυαλό μας αντιλαμβάνονται κάτι σαν απειλή. Επιστημονικά λοιπόν, το εξηγούμε σαν μια κατάσταση δυσαρμονίας, κατά την οποία η ομοιόσταση, η ισορροπία δηλαδή του οργανισμού, θεωρείται ότι απειλείται. Το άτομο βιώνει στρες, όταν αισθάνεται αδυναμία να ανταπεξέλθει στις απαιτήσεις είτε του εξωτερικού, είτε του εσωτερικού περιβάλλοντος του. Εξωτερικοί περιβαλλοντικοί παράγοντες είναι ό,τι υπάρχει στο φυσικό του περιβάλλον, π.χ. εργασιακό χώρο, διαπροσωπικές σχέσεις, οικογένεια, κοινωνία γενικότερα. Εκτός όμως από τους περιβαλλοντικούς και κοινωνικούς παράγοντες στρες, υπάρχουν και οι εσωτερικοί παράγοντες στρες που ονομάζονται ψυχο-εσωπροσωπικοί. Σε αυτούς εντάσσονται όλοι εκείνοι οι παράγοντες οι οποίοι προέρχονται από το ίδιο το άτομο, τις αξίες του και τις αντιλήψεις που έχει για τον εαυτό του. Ένα παράδειγμα που μπορώ να δώσω είναι όταν θέλουμε να τα πάμε πολύ καλά σε κάποιες εξετάσεις. Εκεί το άτομο, έρχεται πολύ συχνά αντιμέτωπο με τις προσδοκίες που έχει για τον εαυτό του. Γι’ αυτό συχνά βιώνουμε σε περιπτώσεις εξετάσεων έντονο και οξύ στρες. Ουσιαστικά, δεν είναι το ίδιο το γεγονός που μπορεί να προκαλέσει στρες σε ένα άτομο αλλά ο τρόπος που το άτομο θα αξιολογήσει το γεγονός αυτό. Ως απειλητικό και επικίνδυνο ή όχι. Αυτό γίνεται κατανοητό και από το γεγονός ότι οι άνθρωποι δεν στρεσάρονται από τα ίδια ακριβώς γεγονότα αλλά και από το ότι ένα γεγονός που μπορεί σήμερα για κάποιον να αποτελέσει στρεσογόνο παράγοντα, μετά από ένα χρονικό διάστημα μπορεί να μην έχει την ίδια ένταση.
– Ποια είναι τα κυριότερα συμπτώματα του στρες; Πώς αυτό επιδρά άμεσα στον ανθρώπινο οργανισμό και πώς μακροχρόνια;
Πολλές φορές μου αρέσει να λέω στους εκπαιδευόμενους ότι το στρες, “μας σκέφτεται”, με την έννοια ότι μας ειδοποιεί εμφανώς για την ύπαρξη του μέσα από τα συμπτώματα που προκαλεί. Αρκεί να ξέρουμε να “διαβάσουμε” τα σημάδια. Τα συμπτώματα του στρες σ’ έναν άνθρωπο τα χωρίζουμε σε 3 βασικές κατηγορίες. Στα σωματικά συμπτώματα όπως πονοκεφάλους, μυϊκούς πόνους, ζαλάδες, πόνους στο στήθος, στομαχικές διαταραχές, διαβήτη. Στα συμπτώματα στη νόηση, όπως προβλήματα στη μνήμη, δυσκολίες στην αυτοσυγκέντρωση και εφιάλτες. Και τέλος, στα συμπτώματα που συνδέονται με τη συμπεριφορά, όπως ένα αίσθημα κατήφειας ή δυστυχίας, διαρκές κλάμα, κατάθλιψη, οξυθυμία, αισθήματα απομόνωσης και μοναξιάς όπως και πολύ συχνά προβλήματα στον ύπνο. Σε ό,τι αφορά την επίδρασή του, ο οργανισμός μας απαντάει άμεσα σε στρεσογόνα ερεθίσματα. Μπαίνει δηλαδή σε λειτουργία ένας πολύπλοκος μηχανισμός διέγερσης και κινητοποίησης μέσω του κεντρικού νευρικού και ενδοκρινικού συστήματος. Αυτό γίνεται με μια λογική ακολουθία σκέψη –συναίσθημα -σώμα. Πιο συγκεκριμένα, κάθε μας σκέψη φέρνει στην επιφάνεια και ένα συναίσθημα. Κάθε συναίσθημα προκαλεί διαφορετικές ορμονικές απαντήσεις. Για παράδειγμα, αν σκεφτώ μια φορά που ήρθα σε δύσκολη θέση και νιώσω το συναίσθημα της ντροπής, θα κοκκινίσουν τα μάγουλά μου. Διαφορετικές ορμονικές εκκρίσεις θα προσαρμόσουν τις σωματικές μου λειτουργίες με έναν πολύ ακριβή τρόπο. Ιδανικά, θα πρέπει όταν σταματήσει να υπάρχει το ερέθισμα, να σταματήσει και η ενεργοποίηση του συστήματος μου. Το πρόβλημα όμως προκύπτει όταν ο άνθρωπος είναι συνεχώς σε στρεσογόνο διέγερση και ενεργοποιεί τον οργανισμό του διαρκώς “αποθηκεύοντας στρες”. Στη φύση, μια σοβαρή απειλή προς την ζωή έχει συνήθως συγκεκριμένη και περιορισμένη διάρκεια. Μια τίγρης δεν θα σε απειλούσε κάθε μέρα επί χρόνια. Θα ήταν στιγμιαίο. Και μετά, αν της είχες ξεφύγει, θα ηρεμούσες…. Ενώ για παράδειγμα, αν σκεφτούμε το στρες που συνοδεύει μια δυσχερή οικονομική κατάσταση η οποία μπορεί να διαρκέσει έως και χρόνια, κάποιος που βιώνει κάτι τέτοιο, αισθάνεται μια διαρκή απειλή. Το σώμα λοιπόν, μη μπορώντας να επαναφέρει το Σύστημα του Στρες σε φυσιολογικά επίπεδα, αντιδρά αντίστοιχα επιβαρυντικά. Πρέπει να καταλάβουμε ότι ο οργανισμός δεν είναι “σχεδιασμένος” για να αντιμετωπίσει το χρόνιο στρες. Δεν είμαστε φτιαγμένοι για να βρισκόμαστε συνεχώς στο κόκκινο. Όλοι – άλλοι περισσότερο και άλλοι λιγότερο – έχουμε κάποια όρια. Όταν μάλιστα βρισκόμαστε συχνά υπό πίεση, κάποια στιγμή ανάλογα με το πόσο ευαίσθητοι είμαστε στο στρες, ένα από τα συστήματα του οργανισμού (καρδιαγγειακό, πεπτικό, ενδοκρινικό κλπ) θα… βγει εκτός μάχης! Έτσι ενώ τα τελευταία 100 χρόνια έχει αυξηθεί ο χρόνος ζωής μας, έχουν επίσης αυξηθεί κατακόρυφα τα χρόνια ψυχοσωματικά νοσήματα, οι καρδιοπάθειες, ο καρκίνος και τα ψυχικά νοσήματα. Ο οργανισμός απλώς δεν μπορεί να αντέξει κάτι τέτοιο.
– Ποια είναι τα διαφορετικά είδη του στρες;
Τα είδη του στρες ποικίλουν και εμείς πάντα ταυτοποιούμε το είδος του στρες και αναλόγως δουλεύουμε την εκπαίδευση του ατόμου για τη διαχείρισή του. Ένα από τα κυριότερα είδη Στρες είναι το Οξύ Στρες, που προκαλείται από μια κατάσταση έντονη που μόλις προηγήθηκε (π.χ., αρρώστια) ή επίκειται άμεσα (π.χ., συνέντευξη για δουλειά). Αυτό, θέτει το άτομο σε μια επαναλαμβανόμενη ετοιμότητα και αν συνεχίσει να υπάρχει, το άτομο εξαντλείται. Επίσης, υπάρχει το Επεισοδιακό Οξύ Στρες και είναι χαρακτηριστικό κυρίως των ατόμων που είναι “στην πρίζα” σε καθημερινή βάση. Εδώ συνήθως προκαλούνται έντονα σωματικά συμπτώματα (π.χ. έλκος) και προβλήματα στη συμπεριφορά, όπως επιθετικότητα, ξεσπάσματα. Σήμερα, σαν είδος πολύ συχνά συναντάμε το Χρόνιο Στρες. Εδώ, το άτομο βρίσκεται μόνιμα σε μια κατάσταση στρες και ανησυχεί για όλα, έχοντας την αίσθηση ότι δεν μπορεί να ελέγξει το άγχος του. Αυτό καταλήγει τελικά να γίνεται αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής του. Επίσης, μετά από ένα τραυματικό γεγονός, συνήθως κάποιος πάσχει από Μετατραυματικό Στρες. Έχει βασανιστικές αναμνήσεις, έντονο φόβο που συνδέεται με το συμβάν και ανασφάλεια για το παρόν και το μέλλον.
– Το στρες έχει και θετικές πλευρές;
Κάτι που ο πολύς κόσμος δεν αντιλαμβάνεται, είναι ότι υπάρχει και το Θετικό Στρες. Σε μικρή ένταση και διάρκεια, αυτό μπορεί να είναι ευεργετικό για όλους, αφού συχνά δρα σαν κινητήριος δύναμη και μας ωθεί να είμαστε ενεργητικοί, παραγωγικοί και να προστατεύουμε τον εαυτό μας. Αν παραδείγματος χάριν, αγχωθεί κάποιος γιατί αύριο δίνει εξετάσεις, αυτό είναι και ωφέλιμο, γιατί τον κρατάει και σε μια κατάσταση εγρήγορσης. Εκεί θα κάνουμε λόγο για τη θετική πλευρά του στρες!
– Με τόσες αγχογόνες καταστάσεις γύρω μας πολλές φορές πιστεύουμε ότι είμαστε έρμαιο αυτών κι αισθανόμαστε αδύναμοι να τις αντιμετωπίσουμε, με αποτέλεσμα να μπαίνουμε σ’ ένα φαύλο κύκλο. Η Αμερικανίδα συγγραφέας Έρικα Γιόνγκ, είχε πει: «Δεν έχω σταματήσει να φοβάμαι, αλλά σταμάτησα ν’ αφήνω το φόβο να με ελέγχει». Μπορεί να γίνει κάτι αντίστοιχο με το στρες και να μάθει κάποιος να το ελέγχει;
Όλοι μπορούν να μειώσουν τις επιπτώσεις του στρες, αρκεί να εκπαιδευτούν σωστά να το κάνουν. Πολλές φορές, αισθανόμαστε ότι όλο αυτό είναι ένα βουνό και φοβόμαστε να το αντιμετωπίσουμε αποτελεσματικά. Καταφεύγουμε σε πρόσκαιρες λύσεις και βάζουμε την ταμπέλα στον εαυτό μας: «Είμαι αγχώδης!» Δεν είναι έτσι. Όλοι στρεσαριζόμαστε για πράγματα, αλλά όταν βλέπουμε το σώμα μας π.χ να αντιδρά με την εμφάνιση ψυχοσωματικών συμπτωμάτων, τότε μας προειδοποιεί ότι δεν αντέχει τέτοια επίπεδα στρες! Ότι κάτι πρέπει να γίνει! Και οφείλουμε να το ακούσουμε…. Σε εκείνο το σημείο, πρέπει να καταλάβουμε ότι με τη σωστή εκπαίδευση και εξάσκηση, μπορείς να μάθεις να εντοπίζεις τους στρεσογόνους παράγοντες και να έχεις τον έλεγχο όταν η πίεση αρχίζει και αυξάνεται γύρω σου. Η ικανότητα εντοπισμού των στρεσογόνων παραγόντων είναι το ισχυρότερο εργαλείο για τον επαρκή έλεγχο τους και κάτι που θα βοηθήσει να έχεις “καθαρή σκέψη” εν μέσω στρεσογόνων καταστάσεων.
– Πώς λειτουργεί η εκπαίδευση διαχείρισης του στρες;
Όπως ακριβώς και η εκπαίδευση για την εκμάθηση μιας ξένης γλώσσας! Ξεκινάμε με το να μαθαίνουμε τι είναι το Σύστημα του Στρες, πώς αυτό λειτουργεί στο σώμα μας και τί το πυροδοτεί στην καθημερινότητα του ατόμου. Στη συνέχεια, δομημένα, χωρίζουμε την Εκπαίδευση σε τρία αλληλοσχετιζόμενα επίπεδα. Στην σκέψη, στο σώμα και στη συμπεριφορά. Με συγκεκριμένες ασκήσεις, δουλεύουμε πάνω στο κάθε άτομο, εκπαιδεύοντάς το σε δεξιότητες και «τρικ» που θα το βοηθήσουν να ηρεμεί τον εαυτό του και να ανταποκρίνεται σε στρεσογόνες καταστάσεις, δίχως να επιβαρύνεται όπως πριν. Βασιζόμαστε στην αρχή του η γνώση είναι δύναμη. Στη περίπτωση του στρες, πολλά γράφονται και λέγονται που μας προκαλούν ακόμη περισσότερο στρες γιατί νιώθουμε πως είναι τόσο περίπλοκο που δεν μπορούμε να το αντιμετωπίσουμε. Αυτό δεν ισχύει. Για αυτό, στο πρόγραμμα του Fightstress δίνουμε πολύ βάση στη γνώση των μηχανισμών του Συστήματος του Στρες.
– Τι να περιμένει κάποιος, αφού εκπαιδευτεί στο να διαχειρίζεται το στρες του; Τι να μην περιμένει;
Αυτό που είναι καλό να γίνεται, είναι να είμαστε ρεαλιστές και ειλικρινείς. Το να ζητώ να μην αγχώνομαι καθόλου είναι ουτοπικό. Δεν είναι και υγιές αν θέλετε! Δεν είναι δυνατόν να υπάρχουν τόσα πράγματα στην καθημερινότητα μου – τα περισσότερα των οποίων είναι εκτός του δικού μου ελέγχου-, και εγώ να είμαι σε μία νιρβάνα. Ζούμε σε περιβάλλον που απαιτεί από εμάς και εμείς απαιτούμε από αυτό. Άρα δεν πρέπει να περιμένουμε ουτοπική ηρεμία και γαλήνη. Αυτό που μπορεί σίγουρα κάποιος να περιμένει από μια εκπαίδευση στη διαχείριση του στρες, είναι η εντελώς διαφορετική στάση του απέναντι στο τι συμβαίνει γύρω του και στον ίδιο. Το άτομο μετά από μια τέτοιου είδους εκπαίδευση, καθίσταται ικανό να διαχειρίζεται τις σκέψεις του και την επίδραση του άγχους στο σώμα του. Τα άτομα που έχουν ολοκληρώσει το πρόγραμμα αναφέρουν ότι καταφέρνουν πια να παίρνουν την απόστασή τους από καταστάσεις που μπορεί να τα στριμώχνουν. Βλέπω την αλλαγή στην καθημερινότητα τους, βλέπω το σώμα τους να ηρεμεί από πολλά συμπτώματα, και βλέπω να ελέγχουν την σκέψη τους σε σχέση με αυτά που τους απασχολούν και τους στρεσάρουν. Αυτό και μόνο είναι επαρκές για μια διαφορετική ποιότητα ζωής.
– Υπάρχουν περιπτώσεις στις οποίες αντενδείκνυται αυτή η εκπαίδευση ή μπορεί να την κάνει οποιοσδήποτε;
Ευχαριστώ που μου κάνετε αυτή την ερώτηση, γιατί μου δίνεται η ευκαιρία να ξεκαθαρίσω κάτι πολύ σημαντικό. Μία εκπαίδευση στη διαχείριση του στρες, παρόμοια με αυτή που κάνουμε στο πρόγραμμα Fightstress, δεν είναι σε καμία περίπτωση ψυχοθεραπεία. Το πρόγραμμα, στηρίζεται μεν σε αρχές της Γνωσιακής-Συμπεριφορικής Θεωρίας, αλλά δεν αποτελεί ψυχοθεραπευτική εφαρμογή αυτών. Κατά συνέπεια, δεν είναι κατάλληλη για άτομα με κλινικά συμπτώματα διαταραχών. Αλλά αυτό, είναι κάτι που γίνεται αντιληπτό από την πρώτη κιόλας συνάντηση. Και θα ήθελα να προσθέσω εδώ, ότι επειδή ακριβώς δεν είναι ψυχοθεραπεία, δεν χρειάζεται να μπαίνουμε σε λεπτομέρειες παρελθοντικές. Δουλεύουμε στο «εδώ και τώρα», σε τρέχουσες καταστάσεις και προβλήματα.
– Πιστεύετε ότι μπορεί να συμβάλλει στη μείωση του στρες και μια συνολική αλλαγή στον τρόπο ζωής;
Πιστεύω πολύ ότι οι λάθος συνήθειες που έχουμε στην καθημερινότητα μας, μας επηρεάζουν και πυροδοτούν το σύστημα του στρες. Τέτοιες μπορεί να είναι διατροφικές συνήθειες, αδράνεια του σώματος, μη εξάσκηση του μυαλού. Ο οργανισμός δεν έχει τα απαραίτητα καύσιμα για να «απαντά» στις νευρικές διεγέρσεις. Στο πρόγραμμά μας, διδάσκουμε συνήθειες προς έναν πιο «έξυπνο» τρόπο ζωής που συμβάλλει τελικά σημαντικά και σε μείωση της διέγερσης του στρες.
Πηγή: Ψυχογραφήματα
